پایگاه جامع حفظ قرآن

📌سوال: وقتی حدود یک ساعت برنامه حفظ یا مرور دارم، خیلی از نظر ذهنی خسته می شوم، آیا راهکاری برای استفاده بیشتر از وقت وجود دارد؟

⬇️

برای حفظ و مرور به خصوص وقتی حافظ به اجزای بالاتر مثلا 15 جز و بیشتر می رسد، به طور طبیعی باید وقت بیشتری را به مرور اختصاص دهد، چرا که به هر حال باید در طول هفته، یکبار همه محفوظاتش را مرور کند. از این رو گاهی سه یا چهار ساعت در روز باید برای حفظ و مرور وقت بگذارد، این مدت و یا بیشتر از آن هم برای شخص مشکلی پیش نمی آورد، اما عدم توجه به یک نکته کوچک گاهی باعث ایجاد خستگی زیاد در شخص می شود و آن این است که به ازای هر نیم ساعت مرور یا حفظ، 5 تا 10 دقیقه را به استراحت یا کار دیگری اختصاص دهید، مثلا قدم بزنید آبی بنوشید و یا هر کاری جز مرور انجام دهید فقط دقت کنید وقت از دست شما خارج نشود و طبق برنامه ریزی جلو بروید.

13. مفاهیم : فراموش نکنیم که ما قرآن را حفظ می‌کنیم تا بهتر بتوانیم از مفاهیم بلندش بهره‌مند شویم و بدانها عمل نماییم، وإلا اگر صرفاً عمل حفظ هدف ما باشد، نوار ترتیل از ما حافظ‌تر خواهد بود. پس اساس کار حفظ باید دانستن مفاهیم باشد.

حال مفاهیم را باید قبل از حفظ یاد بگیریم یا بعد از آن؟ هم قبل از آن و هم بعد از آن. شما قبل از حفظِ فرازِ مورد نظرتان، اگر معنای آیه را بدانید، بهتر و منطقی‌تر می‌توانید جای آیات را در حافظه خود مشخص و بایگانی کنید. حفظ یک مجموعه از کلمات نامفهوم ساده‌تر است؟ یا حفظ یک مجموعه از واژه‌های قابل فهم و منسجم؟

جواب روشن است. با این حال تعجب می‌کنم که چطور برخی از اساتید این روش را پیشنهاد نمی‌کنند و معتقدند اگر حافظ معانی را بداند، باعث می‌شود که در هنگام مرور ناخواسته و به خاطر معنایی که احتمال می‌دهد صحیح باشد، واژه‌ها را جایگزین کند و به اشتباه بیفتد. به هر حال انسان موجودی است که بدون خطا نمی‌تواند باشد، ولی مزایایی که دانستن معنا و مفاهیم آیات برای حافظ دارد و کمکی که این کار به ساده کردن حفظ او می‌کند، به مراتب بیش از آن است که با این گونه شبهات از ارزشش کاسته شود.

12. مکاتبه و مراجعه: نوشتن آیات در تثبیت آن در حافظه کمک می‌کند. اساتید حفظ بسیاری را می‌شناسم که از رهگذر همین کتابت، خط خوشی هم دارند. پیش از این اشاره کردم که برای رسوخ بیشتر مطلب در حافظه، باید از حواس بیشتری بهره گرفت که از جمله آن کتابت است. روش کتابت در مورد خردسالان اثر فوق‌العاده‌ای دارد. روش دیگری هم برای مرور محفوظات وجود دارد به نام مراجعه. در این روش حافظ از یک برگه سفید که به اندازه قرآن مورد استفاده او باشد، استفاده می‌نماید. در این حالت حافظ هنگام مرور برگه را روی صفحه قرار می‌دهد تا آیات را نبیند و سپس هر جا که با مشکل مواجه شد، معادل آن محل را روی برگه علامت‌گذاری می‌کند و در مراجعات بعدی بیشتر به آن می‌پردازد. مدتی پیش روشی به ذهنم رسید که ترکیبی از دو شیوه کتابت و مراجعه بود. خود یک جزء آن را آزمایشی و برای مشاوره با اساتید انجام دادم، اما موفق به اتمامش نشدم. الحمدلله اکنون خرسندم که سرور ارجمندم استاد و حافظ کل قرآن حجت الاسلام و المسلمین احمدپور با تفاوتی اندک از آنچه در نظر داشتم، به تکمیل و عملی ساختن این طرح پرداخته و آن را به رشته تحریر درآورده است. امیدوارم این اثر هر چه زودتر به طور کامل چاپ شود و در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد که خدمت بسیار بزرگی است. طرح به این صورت است که تصویر صفحات قرآن به رسم الخط عثمان طه به همان صورتی که چاپ شده اسکن شود. سپس به کمک رایانه آیات موجود در صفحه محو شود و درجه وضوح آن تا 95 درصد کاهش داده یابد. این کاهش وضوح، علائم وقف و ابتدا، شماره آیات، حواشی صفحه و شماره صفحه را شامل نمی‌شود. همچنین سه کلمه از آیه ابتدای هر صفحه، به طور کامل نمایش داده می‌شود. وقتی مجموعه کامل و چاپ شود، قرآنی در پیش روی حافظ قرار خواهد گرفت که ویژه مرور محفوظات است و او می‌تواند از روی این قرآن، بدون اینکه آیه‌ای را ببیند، به مرور آنها بپردازد. مرور به این صورت است که حافظ همزمان با تلاوت، مسیر آیه‌ای را که دارد آن را تلاوت می‌کند، با چشم خود دنبال نماید. با این روش محل آیات و صفحات به طور کامل در ذهن حافظ تصویرسازی می‌شود. قابلیت مهم دیگر این کار آن است که حافظ محلهایی را که در آن یادآوری محفوظات صحیح یا سریع نیست، با مداد پر رنگ و پس از رفع اشکال آنها را پاک می‌کند. حسن دیگر این قرآن آن است که وقتی در دست استاد شخص حافظ یا هم‌بحث او قرار بگیرد، چون علامت‌گذاری شده است، در یک نظر کوتاه نقاط ضعف حفظ او معلوم می‌شود و جهت پرسش مورد استفاده قرار می‌گیرد.

11. میزان محفوظات: برای یک حفظ موفق باید مقدار محفوظات را با توجه به استعداد، علاقه، وقت و ... تنظیم کرد . این‌گونه نباشد که بدون تصمیم قبلی مصحف را بردارید و تا هر جا که شد، حفظ کنید. این روش موفق نیست. شما باید آیات را برای مرور یا حفظ تقسیم کنید. نحوه تقسیم نیز متفاوت است. برخی آیه را مبنا قرار می‌دهند؛ مثلاً روزی 5 آیه. برخی دیگر صفحه، برخی سطر و برخی دیگر رکوعات را مبنا قرار می‌دهند. برای حفظ مناسب‌ترین معیار تقسیم میزان محفوظات براساس سطر است و برای مرور مناسب‌ترین میزان، صفحه است. در قرآنهای با رسم‌الخط عثمان طه، هر صفحه 15 سطر دارد. غالب افراد با استعدادی متوسط می‌توانند به راحتی روزانه ده سطر را حفظ کنند. این کار در ابتدای شروع حفظ وقت بیشتری را از آنها می‌گیرد، ولی هر چه محفوظات بیشتر می‌شود، سرعت حفظ نیز افزایش می‌یابد.

به خاطر دارم که در ابتدای جزء یک برای حفظ ده سطر چیزی نزدیک به یک ساعت وقت نیاز داشتم (بدون مرور)، اما در جزء سوم همان مقدار را در حدود 15 الی 20 دقیقه حفظ می‌شدم. به همین جهت است که در سرعت سیر محفوظات می‌گویند حفظ جزء یک از جزء دو سخت‌تر است و جزء دو از جزء سه و ... . اینکه در روایت داریم حفظ قرآن سبب تقویت حافظه می‌شود، واقعاً راست و سخن فوق‌العاده‌ای است. من به کسانی که برای تقویت حافظه خود به این در و آن در می‌زنند، سفارش می‌کنند بیایند و قرآن را حفظ کنند که اگر حفظ قرآن هیچ خاصیتی هم نداشته باشد (که خواص فراوانی دارد)، همین ویژگی آن برای ارزشمند بودنش کافی است.

پس از برنامه‌ریزی برای میزان محفوظات روزانه، نوبت به برنامه مرور روزانه می‌رسد. هر آیه‌ای که برای بار اول حفظ می‌شود، حداقل به مدت یک هفته هر روز باید مرور شود و پس از آن می‌توان فاصله‌های بین دفعات مرور را تقلیل داد تا محفوظات مانند سوره حمد برای حافظ ملکه شود. اگر حفظ اولیه و مرور آن خوب انجام شود، شما برای از دست دادن محفوظات خود اصلاً نگران نباشید؛ چون در صورت از دست رفتن آن با یک مرور جزئی به سادگی همه را مجدداً به خاطر خواهید آورد، اما اگر حفظ اولیه شما ضعیف بوده یا مرور اولیه‌تان منظم و به میزان لازم نبوده باشد، پس از مدت کوتاهی محفوظات خود را از دست خواهید داد. میزان مرور هم باید در مقایسه با کل محفوظات باشد که قبلا به آن اشاره کردم.

عزیزان حافظ در اینجا توصیه بسیار مهمی برای شما دارم که هشتاد درصد حفاظ به آن عمل نمی‌کنند و به همین دلیل بعد از مدتی، هم محفوظاتشان را از دست می‌دهند، هم اعتماد به نفسشان را و هم انس با قرآن را. همیشه این شعار را آویزه گوش خود قرار دهید: «کیفیت، مهمتر و بهتر از کمیت است». دوستان فریب حافظه خود را نخورید. اگر شما روزانه ده سطر حفظ کنید، مطمئن باشید بعد از دو سال و اندی حافظ کل قرآن خواهید بود. عجله نکنید . کند و بطیئ هم عمل نکنید. شاید شما فکر کنید که بیش از این می‌توانید حفظ کنید و برنامه‌تان را تغییر دهید و حفظ روزانه‌تان را افزایش دهید، ولی همین افزایش سرعت کیفیت را پایین می‌آورد . لذا همان طور که قبلا هم گفتم، با همان سرعتی که حفظ کرده‌اید، محفوظات خود را از دست می‌دهید. بیایید به جای افزایش سرعت خود، حافظه و انرژی افزوده‌تان را در افزایش کیفیت خود به کار بگیرید. این کار می‌تواند هم در زمینه مرورِ بیشتر باشد و هم در زمینه شناخت مفاهیم و کار در درک معنای محفوظات. گفته‌اند: اَلدَّرسُ حَرفٌ وَ التَّکرارُ ألْفٌ. شما یک کلمه را آموخته‌اید، ولی برای اینکه در ذهنتان جای بگیرد و ملکه شود، باید هزار بار آن را تکرار نمایید. مگر شما برای لقب حافظ کل بودن به حفظ قرآن می‌پردازید که این همه عجله می‌کنید!؟ اگر می‌بینید دوست دارید زودتر حافظ کل شوید و شهوت حفظ کل وجودتان را گرفته، بدانید که این از وسوسه‌های شیطان است. هر کسی شیطان متخصص خود را دارد. شیطانِ حافظان قرآن نیز برای اینکه آنها را از این توفیق عالی محروم نماید، نخستین دری که از آن وارد می‌شود، همین است که: چرا آن‌قدر آرام حفظ می‌کنی! بجنب! ببین فلانی کل قرآن را شش‌ماهه حفظ کرد! ببین نصف توست! این استاد یا مؤسسه فکر کرده، من کندذهنم! و ... .

به جای عجله در کمیت، به کیفیت بپردازید. این حرف من نیست؛ این تجربه چندین ساله مؤسسات مختلف در زمینه حفظ قرآن است.

صد هزاران طفل سر ببریده شد تا کلیم الله صاحب دیده شد

حافظان بسیاری بوده‌اند که به خاطر سرعت دادن به حفظ خود یا بی‌تجربگی برنامه‌ریزان از ادامه حفظشان محروم شده‌اند؛ اما الآن نگارنده این سطرها به شما می‌گوید از این راه نروید که رو به ترکستان است و شما را به کعبه مقصود نمی‌رساند. وقتی شما در یادآوری محفوظات مشکل داشته باشید، اعتماد به نفستان را هم از دست خواهید داد؛ زیرا خیال می‌کنید حافظه خوبی ندارید و این باعث می‌شود در جنبه‌های دیگر زندگی نیز ناموفق عمل کنید. شما اگر چند سوره از قرآن را به خوبی به یاد داشته باشید، همان مقدار کم اعتماد به نفس شما را افزایش خواهد داد، و همین‌که می‌بینید به راحتی آیات را به یاد می‌آورید، علاقه بیشتری به قرآن و ادامه حفظ خود پیدا می‌کنید. من حافظی را می‌شناسم که قرآن را در طول سی سال حفظ کرده است، آرام و پیوسته. یادتان باشد آنچه مهم است انس با قرآن است و بهره گیری از آموزه‌های آن نه اتمام حفظ.

10. مباحثه: مباحثه یعنی اینکه حافظ در جمعی که حد اقل از دو نفر تشکیل شده باشد، حفظ خود را ارائه دهد. بهترین تعداد افراد برای مباحثه، سه نفر است. اگر دو نفر باشند در بسیاری از مواقع با عدم حضور یکی از آن دو، بحث تعطیل می‌شود. اگر هم بیشتر از سه نفر باشند، هم پیشرفت کار کم می‌شود و هم مدیریت جمع دشوار می‌گردد و پس از مدتی که افراد جمع با یکدیگر صمیمیت بیشتری پیدا کردند، جلسه مباحثه به گعده‌ای دوستانه تبدیل می‌شود و از هدف اصلی خود باز می‌ماند. مباحثه در مرحله بعد از حفظ است. حفظی که بدون مباحثه باشد، بسیار کم پیش می‌آید که تثبیت شود و قابل بازیابی باشد، مگر به کوشش بسیار زیاد حافظ. در حقیقت مباحثه راه میانبری برای تثبیت محفوظات است و کمک شایانی می‌کند.

مباحثه خواص ارزشمندی دارد؛ از جمله اینکه وقتی شخص به تنهایی به حفظ آیات می‌پردازد، ممکن است کلمه یا اعراب کلمه یا ترتیب آیه‌ای را اشتباه بخواند. در مباحثه این اشکال به‌وسیله همبحث معلوم می‌شود و حافظ به رفع آن اقدام می‌کند. در مباحثه اشکالات روخوانی، تجویدی و ... معلوم و رفع می‌شود. لازم است هنگامی که حافظ در مباحثه محفوظات خود را ارائه می‌دهد، رفیق همراه او، محفوظات تلاوت‌کننده را با متن مصحف تطبیق دهد و برای تشخیص صحت و سقم محفوظات رفیقش به حافظه خود اتکا نکند. قاعده کلی در مرور آن است که حافظ به قرآن مراجعه نکند. تنها جایی که از این قاعده استثنا شده، همین‌جاست که همبحث حافظ حتماً باید با مراجعه به متن از صحت تمام محفوظات رفیقش مطمئن شود. معمولاً حفاظ موفق تا چندین سال حفظ خود را مباحثه می‌کنند. اگر شما تا کنون به این مسئله توجه نداشته‌اید، خوب است همین الآن به دنبال همبحث خوش‌قول و خوبی بگردید و مباحثه با او را شروع کنید. سعی کنید به هیچ قیمتی او را از دست ندهید که از طلا هم ارزشمندتر است.

نکته‌ای که در مباحثه مهم است، فعال بودن آن است. دوستان همبحث باید ابتکار داشته باشند و به صورتهای گوناگون آیات محفوظه یا شماره آنها را از همدیگر بپرسند. خوب است فرد تلاوت‌کننده در مباحثه با قرعه انتخاب شود تا به این ترتیب همیشه تمام افراد با آمادگی کامل در بحث شرکت نمایند. اگر برای افراد متخلف در تپقها یا خطاهای حفظ جریمه‌های مناسب (نه سنگین)، یا برعکس برای ارائه خوب آنها جایزه در نظر بگیرند، بحث شیرین و جذاب‌تر می‌شود.

9. مصحف: مرور یا حفظ از دو نوع مصحف می‌تواند صورت بگیرد: یکی مصحف ویژه حفاظ و دیگری مصحف مجَزّأ (جزء جزء). من در مورد قطع و نوع مصحف از اساتید مختلفی پرس‌وجو کردم و به این نتیجه رسیدم که مهم‌ترین نکته آن است که از ابتدا تا انتهای حفظ باید از مصحف واحدی استفاده کرد؛ یعنی قطع یا نوع مصحف را نباید پیوسته عوض نمود. این کار در تصویر سازی و یادآوری محل آیات مشکل ایجاد می‌کند.

بهترین مصحف برای حفظ باید ویژگیهای زیر را داشته باشد.

یک: اول هر صفحه‌ای از آن پیوسته با اول آیه شروع شود و انتهای هر صفحه با انتهای آیه، پایان پذیرد. نمونه بارز این نوع، قرآنهای رسم‌الخط عثمان طه است. عزیزانی که مقیدند از رسم‌الخط شیعیان استفاده کنند، می‌توانند از برخی نسخه‌های قرآن به خط استاد نیریزی که همین ویژگی را دارد، استفاده کنند.

دو: بهتر است در مصحف انتخابی، ابتدای هر جزء از ابتدای صفحه شروع شود.

سه: قطع مصحف نباید تغییر زیادی داشته باشد. بهترین قطع، قطع وزیری است، ولی چون این قطع برای نقل و انتقال دشوار است، بسیاری قطع رقعی را ترجیح می‌دهند

8. عوامل جسمی: کسی که می‌خواهد محفوظاتش از دستش نرود، باید مقداری به وضعیت جسمانی خود برسد. معروف است که البِطْنةُ تُذْهِبُ الفِطْنةَ؛ شکم‌پرستی کندذهنی می‌آورد. نباید پرخوری کرد. علت این امر را مفصلاً در سلسله مقالات آشنایی با حافظه در نشریه سروش وحی آورده‌ام. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: "ما ملأ ابن آدم وعاءً شراً من بَطْنٍ ، حَسْبُ ابن آدم أکلات یُقِمْنَ صُلْبَه، فإن کان لا محالة فثلثاً طعاماً، وثلثا شرابا، وثلثا لنفسه." برای تقویت حافظه خود از عواملی که مؤثرند، کمک بگیرید. درباره نحوه به‌خاطرسپاری مطالب، باید مطالعات زیادی داشته باشید. رژیم غذایی مناسبی را برای خود تدارک ببنید، خورد و خوراکتان بر اساس مبنا باشد و همه‌چیزخوار نباشید.

7. برنامه‌ریزی: هم برای مرور و هم برای حفظ باید برنامه‌ریزی کرد. این برنامه‌ریزی حتما باید مکتوب باشد. در برنامه‌ریزی همان‌طور که قبلاً گفتم، باید ظرفیت روحی و استعداد و شوق خود را در نظر گرفت. یکی دیگر از نکات مهم در برنامه‌ریزی، توجه به میزان محفوظات است؛ مثلاً کسی که حافظ کل است، باید برای مرور روزانه‌اش چیزی در حدود یک جزء را پیش‌بینی کند. خلاصه این تناسب را باید در مقایسه با محفوظات مراعات نمود. خوب است برای برنامه‌ریزی از یک استاد موفق کمک بگیرید. برنامه خوب، اگر با عمل همراه باشد، خیلی کار را پیش می‌برد. مسائل زیادی را باید برای برنامه‌ریزی در نظر گرفت؛ از جمله: زمان حفظ یا مرور، میزان حفظ و مرور و ... .

6. تنوع در کار با قرآن : یکی از عوامل دلزدگی و در نتیجه دور شدن از قرآن این است که حافظ پس از مدتی خسته می‌شود و تکرار مداوم او را دلزده می‌کند. قرآن مظروف زیبایی است که برای استفاده خوب از آن، باید آن را در ظرف هم شأن خودش مورد استفاده قرار داد. بهترین حافظ قرآن باید بهترین قاری، بهترین مفسر، بهترین مترجم هم باشد. رشته‌ها و معارف قرآنی الی‌ماشاءالله متنوع است. لذا برای حفظ و مرور باید از این تنوع بهره گرفت.

حافظی که با مقامات و دستگاه‌های صوتی در تلاوت تحقیق و ترتیل و ... آشناست، از یک تلاوت زیبا یا مثلاً از نحوه اجرای خود لذت می‌برد. طبیعی است که این لذت کشش بیشتری برای او ایجاد می‌کند و انسش با قرآن بیشتر می‌شود، اما کسی که همیشه با یک لحن کسل‌کننده و یکنواخت می‌خواند، اگر کارش ادامه یابد، چیزی جز معجزه نخواهد بود.

5. عوامل معنوی: از اثر گذارترین عوامل تقویت و تثبیت محفوظات توجه به معنویات است. گناه توفیق انس با قرآن را از انسان سلب می‌کند. دوستانی را می‌شناسم که در آستانه حفظ کل بودند، اما به خاطر یک رفتار بیجا یا بی‌احترامی به قرآن آنچنان توفیق از آنها گرفته شد که الآن دریغ از توفیق تلاوت یک آیه. عزیزان خیلی مواظب باشید! قرآن است، قرآن را ساده نگیرید، برترین کتاب الهی است، باید به آن عشق بورزید. برخی از افراد نمی‌دانند چگونه شوخی کنند و لذا گاهی به شوخی سبب می‌شوند به ساحت پاک این کتاب توهین شود. خیلی مواظب باشید! مبادا کسی را از این رو که حافظ قرآن نیست، مسخره کنید! یا خدای ناکرده بخواهید با محفوظات خود به کسی فخر بفروشید! عامل برتری فقط تقوا و عمل است نه حفظ قرآن: و اتقوا الله و یعلمکم الله و الله بکل شیء علیم . از یکی از اساتید اخلاق درباره حفظ قرآن سؤال شد، فرمود: حفظ قرآن واجب نیست، اما خواندن رساله و دانستن احکام شرعی واجب است. روز قیامت اول از نماز و واجبات و محرمات می‌پرسند. وقتی از این مواقف عبور کردید، تازه نوبت به مستحبات و حفظ قرآن و ... می‌رسد. مبادا به دلیل حافظ بودن به کسی فخر بفروشید! حافظان قرآن نور چشمان ما هستند. به تعبیر روایات حافظان، عارفان بهشت‌اند، اما یادمان باشد که حجاج بن یوسف، طلحه و زبیر، عمر، ابوبکر، عایشه، عمرسعد و بسیاری دیگر مانند آنان، حافظ قرآن بوده‌اند. حفظ قرآن به تنهایی هیچ وقت نمی‌تواند باعث سعادت کسی بشود، مگر در پرتو عمل و اخلاص. نیتمان را خالص کنیم و به خاطر خدا قرآن را حفظ کنیم، نه لقب حافظ قرآن یا فلان مدرک یا فلان جایزه. اگر حفظ و مرور به خاطر خدا باشد، مطمئن باشید بهترین راه و برترین کار را انتخاب کرده‌اید. ما برای حفظ و توفیق نگهبانی از محفوظات واقعا باید از خدا مدد بگیریم. باید تضرع کنیم تا خدا این توفیق وسعادت را برایمان رقم بزند. قرآن، کتاب خداست و تا او نخواهد، شیرینی آن در کام ما نخواهد نشست.

4. تنوع در شیوه مرور : اگر مرور به همان شیوه معمولش انجام بگیرد، محاسن بسیاری دارد که مهم‌ترین آن بهره‌مندی از ثواب تلاوت است.

اما برخی از حافظان قرآن همیشه از کمبود وقت می‌نالند. برای اینان شیوه‌ای وجود دارد که در کمتر از سه دقیقه می‌توانند یک جزء کامل را مرور کنند؛ بدین ترتیب که فقط رئوس آیات در حد دو سه کلمه را به ترتیب از اول به آخر مرور نمایند. من حافظانی را می‌شناسم که بی‌وقفه قرآن را به همین ترتیب از اول به آخر و به عکس از آخر به اول یک در میان و ... می‌خوانند. باور کنید اینها از همان روز اول به این صورت مهارت نداشته‌اند؛ بلکه با استمرار به چنین مهارتهایی دست یافته‌اند.

فایده این کار: اولاً، در مواقعی که فرصت کمی برای مرور وجود دارد، خیلی مفید است. ثانیاً، برای تصویرسازی محل آیات و ترتیب آنها خیلی اهمیت دارد. بیشتر حفاظ هنگام مرور اگر ابتدای آیه را به خاطر بیاورند، تا انتهای آن یک‌نفس و بی‌وقفه جلو می‌روند، اما مشکل در این است که ابتدای آیه به خاطرشان نمی‌آید. با این روش، این مشکل به سادگی حل می‌شود؛ حتی برای ترتیب صفحات نیز می‌توان از همین شیوه استفاده کرد. یعنی رئوس آیات ابتدا یا انتهای صفحات را به ترتیب تلاوت نمود. این روش یکی از تمرینهای کلاسی قرآن‌آموزان جامعه‌القرآن است.

3. مرور مداوم: بعد از حفظ تا مدتی به طور مستمر باید محفوظات روز قبل مرور شود . ما که از پیامبر بالاتر نیستیم . پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم همیشه محفوظاتشان را مرور می‌فرمودند. در روایت است که سالی یک بار پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم کل قرآن را بر جبرئیل علیه‌السلام عرضه می کرد و در آن سالی که رحلت فرمود، دوبار آن را عرضه کرد. علاوه بر این، پیوسته آن را بر اصحاب خود تلاوت می کرد و آنان نیز برای حضرت می‌خواندند و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم آن‌قدر در این کار مبالغه می‌فرمود که آیه قرآن نازل شد: لاتحرک به لسانک لتعجل به. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم الگوی ماست: فقد کان لکم فی رسول الله أسوة حسنة. مرور مداوم باید از اصول زندگی یک حافظ قرآن باشد. در اتوبوس، در صف نانوایی، قبل از آمدن استاد به کلاس درس، هنگام ظرف شستن در خانه، در پارک، در پیاده‌روی، در هنگام کارهایی که به تمرکز نیاز ندارد، و ... اینها همه و همه فرصت‌هایی است که باید از آنها برای مرور بهره گرفت.

2. حفظ ملایم : یکی از عوامل اساسی در از دست دادن محفوظات آن است که حافظ فریب حافظه نیرومند خود را می خورد و به حفظ فله‌ای آیات قرآن می پردازد . شما برای حفظ آیات هر اندازه تعجیل کنید و سرعت به خرج دهید ، با همان سرعت در فرصت کوتاهی محفوظات خود را از دست خواهید داد . لذا هم در مرور و هم در حفظ، ملایم و با برنامه ریزی حساب شده ، عمل کنید . پیامبر اکرم صلوات الله علیه می فرمایند : أحب الأعمال إلى الله أدومها و إن قل.

نکته جالب آنکه بر اساس روایات ، آیات قرآن کریم معمولاً در قطعات کوچک بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نازل می‌شد. در روایتی آمده است: «عن أبى عبد الرحمن السلمی انه کان یقرئ القرآن خمس آیات خمس آیات وذکر إن جبریل کان ینزل به کذلک». پس شما باید بر اساس ظرفیت و آمادگی روحی خود به این امر مبادرت ورزید و چه در حفظ و چه در مرور زیاده‌روی نکنید؛ حتی فراتر از این را می‌گویم: شما همیشه باید مقداری گرسنه یا تشنه از سفره یا سرچشمه قرآن برخیزید. تمام اشتیاق خود را یکباره خرج نکنید. یکی از اساتید اخلاق می‌فرمود: شما وقتی به جلسه دعای کمیل می‌روید، لزومی ندارید تا آخر جلسه بنشینید و بعد هم با چنان خستگی‌ای جلسه را ترک کنید که تا هفته‌ها آن دور و برها پیدایتان نشود؛ بلکه تا مقداری که حالت روحی شما اجازه می‌دهد، و لو ده دقیقه، کافی است. همه اشکهای عمرتان را درهمان یک جلسه بیرون نریزید. در مورد حفظ یا مرور قرآن هم همین‌طور است. بنا بر روایتی از امام صادق علیه‌السلام، اگر حداقل مقدار تلاوت روزانه قرآن 50 آیه باشد، کافی است . اگر حال داشتید، بیشتر بخوانید. پس یادتان باشد که:

رهرو آن نیست که گه تند و گهی خسته رود رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود

در نگهداری محفوظات عوامل متعددی مؤثر است که یک به یک آنها را مطرح می کنم :

1. شناخت جایگاه حفظ : کسی که قرآن یا بخشی از آن را حفظ کرده ، باید بداند قدم در راه مبارکی گذاشته که افراد بسیاری از قرار گرفتن در این مسیر محروم مانده اند . لذا این توفیق خود را باید ارزشمند دانسته و آن را پاس بدارد . باید قدر خود را بداند . یکی از دلایل رها شدن و از بین رفتن محفوظات آن است که ما قدر آن را نمی دانیم . اگر کسی رایانه ای را به ما هدیه بدهد ، به راحتی آن را از دست نخواهیم داد . چون به ارزشش واقفیم ؛ لذا با چنگ و دندان از آن مراقبت خواهیم کرد! حال در مورد حفظ نیز همین طور است . باید ارزش آن در نظرمان تقویت شود . وقتی ارزش حفظ محفوظات خود را بدانیم ، انگیزه ما برای نگهداری آن تقویت می شود و این انگیزه قوی است که می تواند ما را به حرکت وادارد . یکی از راه های وقوف به ارزش حفظ قرآن نیز ، دانستن جایگاه حافظ قرآن در نزد أهل بیت علیهم السلام است . به عنوان مثال در کتاب اصول کافی که از معتبر ترین کتب روایی شیعه است ، بخشی به عنوان کتاب فضل قرآن وجود دارد . شما با مراجعه به این بخش می توانید روایات بسیاری را درباره ارزش حفظ قرآن به دست بیاورید. این روایات را در سلسله مقالاتی جداگانه به شما خوانندگان گرامی تقدیم خواهیم کرد.

قبل از تقدیم روایات به مطلبی اشاره می کنم : می دانید چرا در روایات ما نگهداشتن محفوظات از اصل حفظ مهمتر است . شاید به این دلیل: کسی که قرآن را حفظ کرده به ارزش قرآن واقف بوده ، و الان که آن را رها نموده است نیز آگاهانه چنین عملی از او سر زده . حال کسی که آگاهانه خطا از او سر می زند باید بیشتر مؤاخذه شود و برای جبران خطایش باید بیشتر تلاش نماید.

📌سوال: وقتی آیه ای را می شنوم نمیتوانم تشخیص بدهم کدام سوره است؟

این مشکل به شیوه حفظ کردن آیات بر میگردد، برخی حافظان قرآن، موقع حفظ آیات و جملات به نام سوره توجه ندارند، هم چنین موقع مرور ده درس و دوره، ملتفت نام سوره نیستند فقط تکرار می کنند، این مطلب باعث می شود ذهن بر روی نام سوره متمرکز نشده و آیه را تنها حفظ شود، لذا این دسته از حافظان موقع شنیدن یک آیه می توانند ادامه آن را هم بخوانند اما بسیاری از مواقع نمی توانند به راحتی به خاطر بیاورند که این آیه در چه سوره ای قرار دارد پیشنهاد ما به همه حافظان قرآن این است که موقع حفظ هر جمله و آیه علاوه بر تمرکز بر حفظ آن در ذهنشان نام سوره را هم متذکر باشند ساده تر بخواهیم بگوییم آن که مثلا وقتی مشفول حفظ این آیه هستید: یا ایها الناس قدجاءکم برهان من ربکم، هم زمان با تکرار این قسمت و تمرکز بر جز جز کلمات آن، در ذهنتان باشد که این آیه 174سوره نساء است، این کار در اوایل کمی سخت است اما باگذشت زمان، به آسانی به آن عادت کرده و در واقع بدون صرف وقت هم شماره آیه و هم نام سوره در ذهن شما ثبت می شود، البته این همه ی کاری اکه باید انجام شود نیست در هنگام مرور درس جدید، ده درس و دوره هم باید توجه به نام سوره و اگر شماره آیات را حفظ می کنید توجه به شماره آیه داشته باشیدعلاوه بر این در هنگام مباحثه ، حدود پنج دقیقه از وقت مباحثه را به پرسش از نام سوره و شماره آیه اختصاص دهید، اگر به این برنامه پای بند بودید مطمئن باشید مشکل یاد آوری نام سوره و هم چنین شماره آیه را هیچ گاه نخواهید داشت.

📌سوال: در هنگام حفظ کردن اگر صدای خودم را نشنوم  نمی توانم حفظ کنم، برخلاف برخی دوستان که بدون صدا  و به اصطلاح در دل خود آیات را می خوانند و حفظ می کنند، آیا این مسئله اشکالی به حساب می آید؟

اگر هنگام حفظ کردن و مرور محفوظات، شخص به گونه ای بخواند که صدای خود را نیز بشنود، علاوه بر حافظه تصویری، حافظه شنوایی او هم درگیر کار حفظ شده و حفظ او از اتقان بیشتری برخوردار خواهد شد پس این که شما مجبور هستید تا باصدای بلند بخوانید نه تنها عیبی نیست بلکه یک حسن برای حافظ محسوب می شود، فقط در این زمینه متوجه باشید که با صدایی آرام و آهسته مانند خواندن نمازصبح یا مغرب که مرد باید نمازش را با صدا بخواند، این گونه تلاوت کنید تا تارهای صوتی و حنجره شما زود خسته نشود و در مورد کسانی که آهسته به حفظ و مرور می پردازند به طوری که صدایشان جهر ندارد مانند خواندن نماز ظهر یا فقط در ذهن خود مرور می کنند، توصیه می کنیم، برای بهره مندی بیشتر و تقویت حفظ خود، با صدایی متوسط و آرام که گوششان هم بشنود، تلاوت کنند، این کار علاوه بر تقویت حافظه شنوایی به تقویت تجوید و ترتیل هم کمک خواهد کرد.

چرا که کسی که بسیار آهسته یا در ذهنش می خواند، چندان توجهی به تجوید و ترتیل ندارد، برعکس آن که با صدا می خواند، به این سمت سوق پیدا می کند که زیباتر تلاوت کند.

📌سوال: وقتی حدود یک ساعت برنامه حفظ یا مرور دارم، خیلی از نظر ذهنی خسته می شوم، آیا راهکاری برای استفاده بیشتر از وقت وجود دارد؟

برای حفظ و مرور به خصوص وقتی حافظ به اجزای بالاتر مثلا 15 جز و بیشتر می رسد، به طور طبیعی باید وقت بیشتری را به مرور اختصاص دهد، چرا که به هر حال باید در طول هفته، یکبار همه محفوظاتش را مرور کند. از این رو گاهی سه یا چهار ساعت در روز باید برای حفظ و مرور وقت بگذارد، این مدت و یا بیشتر از آن هم برای شخص مشکلی پیش نمی آورد، اما عدم توجه به یک نکته کوچک گاهی باعث ایجاد خستگی زیاد در شخص می شود و آن این است که به ازای هر نیم ساعت مرور یا حفظ، 5 تا 10 دقیقه را به استراحت یا کار دیگری اختصاص دهید، مثلا قدم بزنید آبی بنوشید و یا هر کاری جز مرور انجام دهید فقط دقت کنید وقت از دست شما خارج نشود و طبق برنامه ریزی جلو بروید.

افرادی که حفظ قرآن را به آخر رسانده و رها نکردند چند نکته را رعایت کردند بهتر است بدانیم و رعایت کنیم : 

معمولا بهتر است برنامه ی روزانه ی کسی که دارد قرآن را حفظ می کند به سه قسمت تقسیم شود:

۱- حفظ قرآن ۲- مروردو صفحه ی آخر  ۳- مرور پنج صفحه ی محفوضات قبلی. 

استفاده از نوار ترتیل گاهی برای قواعد صوت و لحن و تجوید  است و گاهی برای مرور و گاهی برای حفظ . 

بهتر است ما چند ثانیه ای جلوتر از نوار بخوانیم و با شنیدن نوار اشکالمان را برطرف کنیم صدای قرآن در موقع اشکال مانند پرسش کننده ای است که نقطه ی ضعفمان را تذکر می دهد . 

سوره هایی را که سخت است حفظش را به وقت دیگری موکول نکنیم بلکه باید یک مقداری بیشتر دقت و تلاش کرده تا حفظ شویم. 

انگیزه یعنی آنچه که ظرفیت سازی می کند ، تفکر ظرفیت سازی می کند . رمز موفقیت در حفظ قرآن : اهداف کوتاهتر حفظ موضوعی حفظ با کیفیت بالا و کمیت کم .بعضی می گویند مرور باید از حفظ باشد و بعضی دیگر می گویند باید از روی قرآن باشد اما بهتر است ترکیبی از این دو باشد یعنی هر صفحه ای را ابتدا از حفظ مرور کرده و بعد یک نگاهی به آن بیندازیم به این شکل اعتماد به نفس بالا رفته و شکل نوشتاری آیات و آدرس آیات بهتر در ذهنمان باقی می ماند. 

دو مورد در مورد حفظ قرآن اهمیت دارد اولی استفاده از صدای ترتیل قرآن و دومی تکرار آیات قرآن کریم.

💠چه مقدار در روز حفظ کنیم؟💠

کم حفظ کردن، ولی خوب حفظ کردن از شرایط مهم حفظ قرآن است. برخی از حافظان بر ذهن و حافظه خود سخت می گیرند و یکباره آیات و معلومات فراوانی در آن وارد می کنند و چه بسا که موفق نیز می شوند؛

اما این کار تداوم زیادی ندارد و کم کم آثار ناراحتی و فراموشی بر آنان آشکار می شود و به کنار گذاشتن حفظ قرآن می انجامد.

حفظ آیات باید متناسب با استعداد شخص و به اندازه زمانی باشد که برای آن تعیین شده است.💠

بعضی افرادی که دارند قرآن حفظ می کنند در موقع مرور محفوظاتشان متوجه می شوند با توجه به اینکه آیات را درست و بدون اشکال حفظ کردند اما آیات را اشتباه می خوانند و یا به دلیل وجود آیات متشابه آن را جا به جا می خوانند اول آنکه بگویم همانطور که در ضمن حفظ به آیات گوش می دهند در ضمن مرور ، قبل از آنکه بخواهند برنامه ی مرور را شروع کنند باز هم به صدای آیات قرآن گوش دهند . دوم آنکه وقتی قرآن را باز می بینید با دقت به آیات نگاه کنید تا آیات به خوبی در ذهنتان نقش ببندد. سوم آنکه از کلید استفاده کنید بهترین کلید  آدرس و ترجمه ی هر آیه است.

در حفظ قرآن شنیدن یکی از با اهمیت ترین کارهایی است که انجامش باعث موفقیتمان می شود اما بهتر است بدانیم  چگونه بشنویم. باید قرآن را  طوری بشنویم که انسمان با قرآن بیشتر شود ، نه خود را خسته کنیم نه دیگران را . برای شروع مناسب است برنامه ی شنیدنیمان کوتاه باشد در حد یک آیه تا یک صفحه و کم کم به آن اضافه کنیم ممکن است موقع شنیدن آیات کسی پیدا شود و گمان کند مجلس ختم است در چنین شرایطی بهتر است صدای قرآن را در جای مناسب قطع کرده و قبل از هر چیز به او بیان کرد که قرآن برای همه ی افراد و همه ی اوقات است در مرحله ی بعد ترجمه ی آیاتی را که قرار است بشنویم برایش به زبان دوستانه ای بیان کنیم خواهیم دید که خوشش می آید و با قرآن بیشتر از قبل دوست شده است در این مرحله لازم است صدای قرآن را وصل کنیم و گوش دهیم مطمئن باشید که او افکار قبلی اش را دور انداخته و گوش می دهد . یکی از ضرورت هایی که در مورد شنیدن قرآن لازم است آشنایی مختصر با لغات عربی می باشد تا بتوانیم متوجه آیات بشویم  و موضوع و ترجمه ی آیات برایمان به صورت حد اقل گذرا مرور شود . از عوامل دیگری که در مورد شنیدن آیات لازم است همراه خوانی آیات است برای این کار چند ثانیه جلو تر شروع می کنیم با این کار متوجه می شویم با قرآن دوستیمان بیشتر از قبل شده و هم آنکه نحوه ی درست خواندن آیات را یاد می گیریم و به خوبی و بدون اشکال حفظ می کنیم برای شنیدن قرآن بهتر است از صدای ترتیل قرآنی استفاده کنیم یعنی قرآن را با صدای ترتیل بشنویم تا درست خواندن را یاد بگیریم و خوب حفظ کنیم.