پایگاه جامع حفظ قرآن

13. مفاهیم : فراموش نکنیم که ما قرآن را حفظ می‌کنیم تا بهتر بتوانیم از مفاهیم بلندش بهره‌مند شویم و بدانها عمل نماییم، وإلا اگر صرفاً عمل حفظ هدف ما باشد، نوار ترتیل از ما حافظ‌تر خواهد بود. پس اساس کار حفظ باید دانستن مفاهیم باشد.

حال مفاهیم را باید قبل از حفظ یاد بگیریم یا بعد از آن؟ هم قبل از آن و هم بعد از آن. شما قبل از حفظِ فرازِ مورد نظرتان، اگر معنای آیه را بدانید، بهتر و منطقی‌تر می‌توانید جای آیات را در حافظه خود مشخص و بایگانی کنید. حفظ یک مجموعه از کلمات نامفهوم ساده‌تر است؟ یا حفظ یک مجموعه از واژه‌های قابل فهم و منسجم؟

جواب روشن است. با این حال تعجب می‌کنم که چطور برخی از اساتید این روش را پیشنهاد نمی‌کنند و معتقدند اگر حافظ معانی را بداند، باعث می‌شود که در هنگام مرور ناخواسته و به خاطر معنایی که احتمال می‌دهد صحیح باشد، واژه‌ها را جایگزین کند و به اشتباه بیفتد. به هر حال انسان موجودی است که بدون خطا نمی‌تواند باشد، ولی مزایایی که دانستن معنا و مفاهیم آیات برای حافظ دارد و کمکی که این کار به ساده کردن حفظ او می‌کند، به مراتب بیش از آن است که با این گونه شبهات از ارزشش کاسته شود.

12. مکاتبه و مراجعه: نوشتن آیات در تثبیت آن در حافظه کمک می‌کند. اساتید حفظ بسیاری را می‌شناسم که از رهگذر همین کتابت، خط خوشی هم دارند. پیش از این اشاره کردم که برای رسوخ بیشتر مطلب در حافظه، باید از حواس بیشتری بهره گرفت که از جمله آن کتابت است. روش کتابت در مورد خردسالان اثر فوق‌العاده‌ای دارد. روش دیگری هم برای مرور محفوظات وجود دارد به نام مراجعه. در این روش حافظ از یک برگه سفید که به اندازه قرآن مورد استفاده او باشد، استفاده می‌نماید. در این حالت حافظ هنگام مرور برگه را روی صفحه قرار می‌دهد تا آیات را نبیند و سپس هر جا که با مشکل مواجه شد، معادل آن محل را روی برگه علامت‌گذاری می‌کند و در مراجعات بعدی بیشتر به آن می‌پردازد. مدتی پیش روشی به ذهنم رسید که ترکیبی از دو شیوه کتابت و مراجعه بود. خود یک جزء آن را آزمایشی و برای مشاوره با اساتید انجام دادم، اما موفق به اتمامش نشدم. الحمدلله اکنون خرسندم که سرور ارجمندم استاد و حافظ کل قرآن حجت الاسلام و المسلمین احمدپور با تفاوتی اندک از آنچه در نظر داشتم، به تکمیل و عملی ساختن این طرح پرداخته و آن را به رشته تحریر درآورده است. امیدوارم این اثر هر چه زودتر به طور کامل چاپ شود و در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد که خدمت بسیار بزرگی است. طرح به این صورت است که تصویر صفحات قرآن به رسم الخط عثمان طه به همان صورتی که چاپ شده اسکن شود. سپس به کمک رایانه آیات موجود در صفحه محو شود و درجه وضوح آن تا 95 درصد کاهش داده یابد. این کاهش وضوح، علائم وقف و ابتدا، شماره آیات، حواشی صفحه و شماره صفحه را شامل نمی‌شود. همچنین سه کلمه از آیه ابتدای هر صفحه، به طور کامل نمایش داده می‌شود. وقتی مجموعه کامل و چاپ شود، قرآنی در پیش روی حافظ قرار خواهد گرفت که ویژه مرور محفوظات است و او می‌تواند از روی این قرآن، بدون اینکه آیه‌ای را ببیند، به مرور آنها بپردازد. مرور به این صورت است که حافظ همزمان با تلاوت، مسیر آیه‌ای را که دارد آن را تلاوت می‌کند، با چشم خود دنبال نماید. با این روش محل آیات و صفحات به طور کامل در ذهن حافظ تصویرسازی می‌شود. قابلیت مهم دیگر این کار آن است که حافظ محلهایی را که در آن یادآوری محفوظات صحیح یا سریع نیست، با مداد پر رنگ و پس از رفع اشکال آنها را پاک می‌کند. حسن دیگر این قرآن آن است که وقتی در دست استاد شخص حافظ یا هم‌بحث او قرار بگیرد، چون علامت‌گذاری شده است، در یک نظر کوتاه نقاط ضعف حفظ او معلوم می‌شود و جهت پرسش مورد استفاده قرار می‌گیرد.

11. میزان محفوظات: برای یک حفظ موفق باید مقدار محفوظات را با توجه به استعداد، علاقه، وقت و ... تنظیم کرد . این‌گونه نباشد که بدون تصمیم قبلی مصحف را بردارید و تا هر جا که شد، حفظ کنید. این روش موفق نیست. شما باید آیات را برای مرور یا حفظ تقسیم کنید. نحوه تقسیم نیز متفاوت است. برخی آیه را مبنا قرار می‌دهند؛ مثلاً روزی 5 آیه. برخی دیگر صفحه، برخی سطر و برخی دیگر رکوعات را مبنا قرار می‌دهند. برای حفظ مناسب‌ترین معیار تقسیم میزان محفوظات براساس سطر است و برای مرور مناسب‌ترین میزان، صفحه است. در قرآنهای با رسم‌الخط عثمان طه، هر صفحه 15 سطر دارد. غالب افراد با استعدادی متوسط می‌توانند به راحتی روزانه ده سطر را حفظ کنند. این کار در ابتدای شروع حفظ وقت بیشتری را از آنها می‌گیرد، ولی هر چه محفوظات بیشتر می‌شود، سرعت حفظ نیز افزایش می‌یابد.

به خاطر دارم که در ابتدای جزء یک برای حفظ ده سطر چیزی نزدیک به یک ساعت وقت نیاز داشتم (بدون مرور)، اما در جزء سوم همان مقدار را در حدود 15 الی 20 دقیقه حفظ می‌شدم. به همین جهت است که در سرعت سیر محفوظات می‌گویند حفظ جزء یک از جزء دو سخت‌تر است و جزء دو از جزء سه و ... . اینکه در روایت داریم حفظ قرآن سبب تقویت حافظه می‌شود، واقعاً راست و سخن فوق‌العاده‌ای است. من به کسانی که برای تقویت حافظه خود به این در و آن در می‌زنند، سفارش می‌کنند بیایند و قرآن را حفظ کنند که اگر حفظ قرآن هیچ خاصیتی هم نداشته باشد (که خواص فراوانی دارد)، همین ویژگی آن برای ارزشمند بودنش کافی است.

پس از برنامه‌ریزی برای میزان محفوظات روزانه، نوبت به برنامه مرور روزانه می‌رسد. هر آیه‌ای که برای بار اول حفظ می‌شود، حداقل به مدت یک هفته هر روز باید مرور شود و پس از آن می‌توان فاصله‌های بین دفعات مرور را تقلیل داد تا محفوظات مانند سوره حمد برای حافظ ملکه شود. اگر حفظ اولیه و مرور آن خوب انجام شود، شما برای از دست دادن محفوظات خود اصلاً نگران نباشید؛ چون در صورت از دست رفتن آن با یک مرور جزئی به سادگی همه را مجدداً به خاطر خواهید آورد، اما اگر حفظ اولیه شما ضعیف بوده یا مرور اولیه‌تان منظم و به میزان لازم نبوده باشد، پس از مدت کوتاهی محفوظات خود را از دست خواهید داد. میزان مرور هم باید در مقایسه با کل محفوظات باشد که قبلا به آن اشاره کردم.

عزیزان حافظ در اینجا توصیه بسیار مهمی برای شما دارم که هشتاد درصد حفاظ به آن عمل نمی‌کنند و به همین دلیل بعد از مدتی، هم محفوظاتشان را از دست می‌دهند، هم اعتماد به نفسشان را و هم انس با قرآن را. همیشه این شعار را آویزه گوش خود قرار دهید: «کیفیت، مهمتر و بهتر از کمیت است». دوستان فریب حافظه خود را نخورید. اگر شما روزانه ده سطر حفظ کنید، مطمئن باشید بعد از دو سال و اندی حافظ کل قرآن خواهید بود. عجله نکنید . کند و بطیئ هم عمل نکنید. شاید شما فکر کنید که بیش از این می‌توانید حفظ کنید و برنامه‌تان را تغییر دهید و حفظ روزانه‌تان را افزایش دهید، ولی همین افزایش سرعت کیفیت را پایین می‌آورد . لذا همان طور که قبلا هم گفتم، با همان سرعتی که حفظ کرده‌اید، محفوظات خود را از دست می‌دهید. بیایید به جای افزایش سرعت خود، حافظه و انرژی افزوده‌تان را در افزایش کیفیت خود به کار بگیرید. این کار می‌تواند هم در زمینه مرورِ بیشتر باشد و هم در زمینه شناخت مفاهیم و کار در درک معنای محفوظات. گفته‌اند: اَلدَّرسُ حَرفٌ وَ التَّکرارُ ألْفٌ. شما یک کلمه را آموخته‌اید، ولی برای اینکه در ذهنتان جای بگیرد و ملکه شود، باید هزار بار آن را تکرار نمایید. مگر شما برای لقب حافظ کل بودن به حفظ قرآن می‌پردازید که این همه عجله می‌کنید!؟ اگر می‌بینید دوست دارید زودتر حافظ کل شوید و شهوت حفظ کل وجودتان را گرفته، بدانید که این از وسوسه‌های شیطان است. هر کسی شیطان متخصص خود را دارد. شیطانِ حافظان قرآن نیز برای اینکه آنها را از این توفیق عالی محروم نماید، نخستین دری که از آن وارد می‌شود، همین است که: چرا آن‌قدر آرام حفظ می‌کنی! بجنب! ببین فلانی کل قرآن را شش‌ماهه حفظ کرد! ببین نصف توست! این استاد یا مؤسسه فکر کرده، من کندذهنم! و ... .

به جای عجله در کمیت، به کیفیت بپردازید. این حرف من نیست؛ این تجربه چندین ساله مؤسسات مختلف در زمینه حفظ قرآن است.

صد هزاران طفل سر ببریده شد تا کلیم الله صاحب دیده شد

حافظان بسیاری بوده‌اند که به خاطر سرعت دادن به حفظ خود یا بی‌تجربگی برنامه‌ریزان از ادامه حفظشان محروم شده‌اند؛ اما الآن نگارنده این سطرها به شما می‌گوید از این راه نروید که رو به ترکستان است و شما را به کعبه مقصود نمی‌رساند. وقتی شما در یادآوری محفوظات مشکل داشته باشید، اعتماد به نفستان را هم از دست خواهید داد؛ زیرا خیال می‌کنید حافظه خوبی ندارید و این باعث می‌شود در جنبه‌های دیگر زندگی نیز ناموفق عمل کنید. شما اگر چند سوره از قرآن را به خوبی به یاد داشته باشید، همان مقدار کم اعتماد به نفس شما را افزایش خواهد داد، و همین‌که می‌بینید به راحتی آیات را به یاد می‌آورید، علاقه بیشتری به قرآن و ادامه حفظ خود پیدا می‌کنید. من حافظی را می‌شناسم که قرآن را در طول سی سال حفظ کرده است، آرام و پیوسته. یادتان باشد آنچه مهم است انس با قرآن است و بهره گیری از آموزه‌های آن نه اتمام حفظ.

9. مصحف: مرور یا حفظ از دو نوع مصحف می‌تواند صورت بگیرد: یکی مصحف ویژه حفاظ و دیگری مصحف مجَزّأ (جزء جزء). من در مورد قطع و نوع مصحف از اساتید مختلفی پرس‌وجو کردم و به این نتیجه رسیدم که مهم‌ترین نکته آن است که از ابتدا تا انتهای حفظ باید از مصحف واحدی استفاده کرد؛ یعنی قطع یا نوع مصحف را نباید پیوسته عوض نمود. این کار در تصویر سازی و یادآوری محل آیات مشکل ایجاد می‌کند.

بهترین مصحف برای حفظ باید ویژگیهای زیر را داشته باشد.

یک: اول هر صفحه‌ای از آن پیوسته با اول آیه شروع شود و انتهای هر صفحه با انتهای آیه، پایان پذیرد. نمونه بارز این نوع، قرآنهای رسم‌الخط عثمان طه است. عزیزانی که مقیدند از رسم‌الخط شیعیان استفاده کنند، می‌توانند از برخی نسخه‌های قرآن به خط استاد نیریزی که همین ویژگی را دارد، استفاده کنند.

دو: بهتر است در مصحف انتخابی، ابتدای هر جزء از ابتدای صفحه شروع شود.

سه: قطع مصحف نباید تغییر زیادی داشته باشد. بهترین قطع، قطع وزیری است، ولی چون این قطع برای نقل و انتقال دشوار است، بسیاری قطع رقعی را ترجیح می‌دهند

5. عوامل معنوی: از اثر گذارترین عوامل تقویت و تثبیت محفوظات توجه به معنویات است. گناه توفیق انس با قرآن را از انسان سلب می‌کند. دوستانی را می‌شناسم که در آستانه حفظ کل بودند، اما به خاطر یک رفتار بیجا یا بی‌احترامی به قرآن آنچنان توفیق از آنها گرفته شد که الآن دریغ از توفیق تلاوت یک آیه. عزیزان خیلی مواظب باشید! قرآن است، قرآن را ساده نگیرید، برترین کتاب الهی است، باید به آن عشق بورزید. برخی از افراد نمی‌دانند چگونه شوخی کنند و لذا گاهی به شوخی سبب می‌شوند به ساحت پاک این کتاب توهین شود. خیلی مواظب باشید! مبادا کسی را از این رو که حافظ قرآن نیست، مسخره کنید! یا خدای ناکرده بخواهید با محفوظات خود به کسی فخر بفروشید! عامل برتری فقط تقوا و عمل است نه حفظ قرآن: و اتقوا الله و یعلمکم الله و الله بکل شیء علیم . از یکی از اساتید اخلاق درباره حفظ قرآن سؤال شد، فرمود: حفظ قرآن واجب نیست، اما خواندن رساله و دانستن احکام شرعی واجب است. روز قیامت اول از نماز و واجبات و محرمات می‌پرسند. وقتی از این مواقف عبور کردید، تازه نوبت به مستحبات و حفظ قرآن و ... می‌رسد. مبادا به دلیل حافظ بودن به کسی فخر بفروشید! حافظان قرآن نور چشمان ما هستند. به تعبیر روایات حافظان، عارفان بهشت‌اند، اما یادمان باشد که حجاج بن یوسف، طلحه و زبیر، عمر، ابوبکر، عایشه، عمرسعد و بسیاری دیگر مانند آنان، حافظ قرآن بوده‌اند. حفظ قرآن به تنهایی هیچ وقت نمی‌تواند باعث سعادت کسی بشود، مگر در پرتو عمل و اخلاص. نیتمان را خالص کنیم و به خاطر خدا قرآن را حفظ کنیم، نه لقب حافظ قرآن یا فلان مدرک یا فلان جایزه. اگر حفظ و مرور به خاطر خدا باشد، مطمئن باشید بهترین راه و برترین کار را انتخاب کرده‌اید. ما برای حفظ و توفیق نگهبانی از محفوظات واقعا باید از خدا مدد بگیریم. باید تضرع کنیم تا خدا این توفیق وسعادت را برایمان رقم بزند. قرآن، کتاب خداست و تا او نخواهد، شیرینی آن در کام ما نخواهد نشست.